Feyti ellkawün dungu ñi küme tripayal pu ngünenielu mapu mew, pu ayüwünkechi che ka weche adelkalelu che, nüwküley chumngechi ñi pengelelafiel ñi duamkülen peno.
Tüfachi dungu tami kimeltuleal ka papeltual mu müten, kakünulay chi kiñe tremoltuchefe ñi kellun, ta tüfeychi turpu no rume kiñe tremoltuchefe ñi ngülam, ñi lawen ka ngüyülun pipelayaimi. Rumel ramtukefulmi rume kiñe tremoltuchefe mew, doy tami kimal.
Feyti ellkawün dungu ñi küme tripayal pu ngünenielu mapu mew, pu ayüwünkechi che ka weche adelkalelu che, nüwküley chumngechi ñi pengelelafiel ñi duamkülen peno.
Müley kiñeke pichin chemkün mongeley kromosomas ñi kañpule telómeros pingey, kiñewküley kom tati fill kütran ka ti füchan-ngen. Fey duamtufali taiñ ngüneduamal tüfeychi ADN ñi müleam wedañmaley fey che llowngeay kiñe kütrani. (1)
Pu telómero pichikengeai ka wedalkangekeay kiñe che rume ürküley ka ngañwadküley. Pu che küme tremolekeyngün ka ayüwkülekeyngün tañi estruktura kromosómica alüngerpuay, femngechi may pichi kütrankülefule ka fentren tripantu mew mongeleyngün. (1)
Welu faltayay ka niewelay fentren telómica chemkün, feyti che pepi kütrani kiñe weda kütran yenielu ponwi mu nüwkülelu ti füchan-ngen. Feyti gen müley ti folil, welu chem ñi walloñmanietew tañi mongen mew wedalkayaeyew kam kümelkayaeyew feyti che.
Tremküleliyiñ rume taiñ pu chaw ka pu ñuke engüñ ñi ngülam taiñ putunoafiel ka pütremtunoafiel wedake illutun, iyaiñ fill kümeke iyael ka deportuayiñ taiñ dapiafiel taiñ kalul cuerpo. Welu, tüfachi dungu doy kelluwalu taiñ küme mongeleal, ponwitu taiñ lonko mew ka chum duamküleliyiñ rume kafey müley kiñe ellkalechi dungu taiñ kelluaetew. (1)
Kiñe afmatun dungu chumten puwalu kiñekentu telómero nüwkülelu kom tati pu célula tañi chumten püntü-tripan femngechi doy muleay taiñ kalul kuerpo. (2)
¿Chumngelu müley taiñ küñiwtukuafiel taiñ chumlen?
Küme küñiwtukuafiliyiñ taiñ rakiduam ka chew taiñ müleam, kafey kümeke wimtulen taiñ mongen kütu, kellukeaeiñmew taiñ doy mongeleal ka eluñmalayay ñi kütranküleal kiñe weda kütran nienon lawen, feymu kom feychi dungu ta kiñewkülelu taiñ kim lonko inaduamafiel [inteligencia emocional]. (3)
Fey ti maneluwnon, ti weñangkün, ti illkün ka lladkütukuchengen wedalkayaeiñmew ka eluwlu ñi doyerpun kiñe hormona esteroidea kortisol pingelu, fey tüfeychi müleay iñchiñ rupallefuliyiñ rume chem weda dungu rume taiñ mongetripan müleay ürkülen lonko [estrés] ka feyti illkün. (1)
Fill tripantu rupayeay anay, fentren kortisol müleay taiñ kalul cuerpo kütrani taiñ pütra, küllche ka külta feymew tripay allfen ka ütrüm kütran kafey, wedalkangeay kom ponwitu chekalul. Tañi müllo lonko pichiñ faltaley oxigeno kütu, tati corteza prefrontal izquierda [foro lonko wele püle], wedañmayay taiñ dulliel. Taiñ lonkontukual ta tüfa, kimiyiñ chumngelu am rume küdawngey taiñ dulliafiel wedalkaleliyiñ kam illküleliyiñ rume. (1)
Kidutu taiñ kimafel, rume kellungekealu taiñ doy peafiel tati wiñoldungun, kimiyiñ chem wedalkayaeliyiñmew ka rüf adkintuafiliyiñ chem taiñ falintuafiel ka falintunoafiel taiñ chumlen, femngechi somatizalayaiñ kiñe kütran reke weluduami taiñ lonko, welu taiñ kalul cuerpo no. (3)
Doy falintufali nehuentuleayiñ taiñ chumlen, ayüwkülekeyiñ iñchiñ taiñ chumngen, inaduamafiyiñ taiñ feleal, taiñ newentuleal ka taiñ yafüluwngenon. Feymu lle dunguayiñ kidutu taiñ ayüwküleal, ayuley taiñ pengelelafiel kakelu che mew ka tüfa mew kelluekeiñmew feyti psicoterapia. (3)
¡Peafimi kiñe dewman, wünen peyeluwfinge!
Tati ngüneduamal rume kelluaeiñmew taiñ kimal chem taiñ dullial fey kümen kam kümenon, kafey cüme diturpuafiyiñ. Fey rume küme neyün kelluaeiñmew taiñ konküleal chi rakiduam ca eluñmayaiñ kom wedake rakiduam. (5)
Feyti we lawen ñi tripan pengeli kom tati pu kütrakülelu che nieyngün kiñe weda kütran niewenon lawen kütrani ñi rakiduam kiñe rupachi rume, wedalkangefuy. Kom kiñewkülelu. Kiñe che wedalkakey tañi kalul cuerpo, kafey wedaduamküleay. (4)
Tukulpange tami küme tremoletual müley tami küme küñiwtuküleafiel tami lonko [salud mental]. Doy Omega 3 pütukokeymi femngechi niewelayay ti Kortisol. (1)
Eluwnge tami femnoal tami ayüken dungu ka turpu ngoymakilnge tami küñiwtuküleal tami rakiduam, femgechi pukintuafimi kom tati kellun tami wechurpuafiel tami ayukeel ka diturpuafimi tüfachi ayüwün rumel mu üngümkülekeymi.
¿Duamimi kiñe telekonsulta kiñe psicólogo tremoltuchefe?
Müley fentren kellun internet mew tami pemeafiel kiñe tremoltuchefe [tami chum-duamkülechi mongen] consultoría psicológica, feyta PsyAlive, Mejor Hablemos ka Vivir Felizmente, kakewmechi sitio internet mew. Pu Psicólogo küme pepikawküleyngün tañi kellulelafiel pu che ñi salud mental mew chillkatuyngün sakiñke universidad ka niengün kom certificaciones tañi wülal küme tremotual. Küme duamimi tami ramtuwal kiñe psicólogo, kam kiñe werken dungu mew ngillatuafimi kellun, femafuymi tüfakechi enlaces: